II wojna światowa, do której Związek Sowiecki przystąpił jako sojusznik Hitlera i strona wybitnie agresywna, dokonując zaboru części terytorium Polski, Finlandii, Rumunii oraz państw bałtyckich, nie potoczyła się jednak po myśli Sowietów. Za sprawą błyskawicznych kampanii na Zachodzie oraz na Bałkanach Hitler w przeciągu niemal dwóch lat urósł do pozycji hegemona w Europie i 22 czerwca 1941 roku uprzedził zamierzenia Stalina, atakując ZSRS. Dla przygotowywanej praktycznie wyłącznie do działań ofensywnych Armii Czerwonej, pozbawionej na fali Wielkiej Czystki doświadczonej kadry dowódczej, pierwsze trzy lata walk były pasmem klęsk i ogromnych strat. Dość powiedzieć, że jedynie do grudnia 1941 r. Armia Czerwona straciła 5 milionów żołnierzy poległych bądź wziętych do niewoli, a Niemcy stanęli u bram Moskwy. Zanim udało się ich ostatecznie odeprzeć i w Berlinie zwycięsko zakończyć wojnę, liczba ofiar po stronie Związku Sowieckiego urosła do poziomu 26 milionów. Była to straszliwa cena za nieliczenie się ze stratami oraz zbrodniczą strategię prowadzenia działań wojennych. Na opuszczanych terytoriach była stosowana taktyka spalonej ziemi, jednostki partyzanckie prowadziły operacje nie licząc się z działaniami odwetowymi ze strony Niemców, a po ponownym zajęciu opuszczonych w latach 1941-1942 obszarów mieszkańców, którzy przeżyli krwawą niemiecką okupację, poddawano represjom jako potencjalnych kolaborantów.