23 sierpnia 1939 r. w Moskwie podpisano niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji, który przeszedł do historii jako Pakt Ribbentrop-Mołotow. Zawierał on tajną klauzulę, określającą podział strefy wpływów w Europie Środkowej. To głównie za sprawą sowieckich gwarancji pomocy Hitler zdecydował się na rozpoczęcie we wrześniu 1939 r. wojny z Polską, która rychło przerodziła się w konflikt światowy, tak długo wyczekiwany na Kremlu. Zgodnie z zawartymi w tajnym protokole paktu ustaleniami, Związek Sowiecki w pierwszej fazie II wojny światowej występował de facto jako sojusznik nazistowskiej Trzeciej Rzeszy. Wspólny podział Polski, do której Armia Czerwona wkroczyła nieco ponad dwa tygodnie po wojskach niemieckich, łamiąc obowiązujący pakt o nieagresji oraz Protokół Litwinowa, był zaledwie uwerturą do dalszej współpracy. ZSRS, w zamian za zaopatrzenie Trzeciej Rzeszy w surowce strategiczne, zyskał wolną rękę do rozprawy z sąsiednimi niepodległymi państwami. Scenariusz był typowy dla sowieckiej ekspansji. Zarówno na zajętych we wrześniu 1939 r. obszarach wschodniej Polski, jak i zaanektowanych w czerwcu 1940 r. trzech republikach bałtyckich zwołane pod bagnetami Armii Czerwonej i kontrolowane przez agenturę Zgromadzenia Ludowe same wystąpiły z propozycją przystąpienia do Związku Sowieckiego, na co oczywiście wspaniałomyślnie wyrażono zgodę. Polska znalazła się tym samym pod dwiema okupacjami – niemiecką i sowiecką.

Ponurym symbolem tej polityki stał się Katyń – położona niedaleko Smoleńska niewielka miejscowość wypoczynkowa, w której NKWD wiosną 1940 r. dokonało mordu na 4415 polskich oficerach, w większości przedstawicielach polskiej elity, wziętych do niewoli we wrześniu 1939 r. (podobnych miejsc kaźni było kilka – Ostaszków, Charków, Miednoje – łącznie w wyniku podobnych egzekucji zginęło ok. 22 tysięcy polskich oficerów, policjantów, urzędników, funkcjonariuszy Korpusu Ochrony Pograniczna oraz więźniów politycznych).

Ponadto, według różnych szacunków, od 700 000 do nawet 1,5 mln Polaków zostało deportowanych na Wschód – wielu spośród nich zmarło.