Represje wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w PRL nowe

Represje wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w PRL

Zaraz po zajęciu ziem polskich przez Armię Czerwoną rozpoczęła się likwidacja klasztorów i zgromadzeń. Setki sióstr zakonnych zostało zgwałconych przez żołnierzy sowieckich, a wiele z nich zginęło, m.in. 104 zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr Katarzynek w Braniewie, które zostały zasztyletowane, zastrzelone lub wysłane na śmierć głodową. W Kętrzynie dwie siostry zakonne zostały przywiązane za nogi do pojazdu i były ciągnięte przez ulice miasta aż do śmierci. Sowieci dokonali spustoszenia zakonów i mordów na zakonnicach m.in. w Mikołowie, w Pokrzywnie obok Poznania, w Nysie oraz w Olsztynie. Na terenach poniemieckich (Warmia, Mazury, Dolny Śląsk) represjom poddawane były głównie niemieckie zakonnice, choć zdarzały się też zgromadzenia mieszane, w których przebywały Niemki oraz Polki.

5 sierpnia 1949 r. władze komunistyczne ustanowiły dekret, który zakwestionował podstawę prawną istnienia zakonów, zgromadzeń zakonnych i stowarzyszeń religijnych. W ten sposób organy państwowe starały się kontrolować życie wspólnot zakonnych. Celem władz komunistycznych było odsunięcie sióstr zakonnych od kontaktu ze społeczeństwem, a zatem zamykano szkoły prowadzone przez siostry, upaństwawiano placówki opiekuńczo-wychowawcze i szpitale, zakazano siostrom prowadzenia religii w szkołach. W 1949 r. zlikwidowano szpital prowadzony w Cieszynie prze Siostry Elżbietanki. Instrukcja ministerstwa oświaty z  4 maja 1948 r. podkreślała potrzebę likwidacji prywatnych szkół, a minister edukacji Skrzeszewski twierdził, że likwidowanie szkół zakonnych jest najskuteczniejszym środkiem do walki z reakcją. W 1953 r. zlikwidowano Prywatne Liceum Ogólnokształcące Sióstr Urszulanek w Rybniku. Ponowną zgodę na otwarcie liceum siostry otrzymały dopiero w 1982 r.

Aresztowania

W latach 1945 – 1956 aresztowano ponad 70 sióstr zakonnych, z czego aż 20 aresztowań zanotowano w 1952 roku. Sześć sióstr aresztowanych w tym okresie zostało wykorzystanych przez władze komunistyczne w sfingowanym procesie bp. Czesława Kaczmarka, ordynariusza kieleckiego. W latach 1948-1949 bezprawnie przetrzymywano w sosnowieckim więzieniu 17 sióstr zakonnych z obrządku greckokatolickiego oraz związaną z nimi świecką kucharkę. Zostały  one aresztowany na terenie Czechosłowacji pod zarzutem ,,braku pełnej dokumentacji osobistej”. 18 osób umieszczono w jednej celi, ,,spać mogły tylko na boku gdyż nie mieściły się”.   

Do najbardziej dramatycznych przypadków aresztowania zakonnic należy historia szarytki Zofii Marii Łuszczkiewicz (1898-1957), pielęgniarki i żołnierza AK. Odmawiała podpisania fałszywego protokołu za co była brutalnie torturowana. Przebieg śledztwa opisała następująco: ,,Oprócz bicia, przysiadów, w liczbie do dwóch tysięcy naraz, miałam jeszcze tzw. stójki. Polegały one na tym, że w czasie zimnych i mroźnych dni stałam boso, tylko w koszuli, na betonie, tyłem do okna, z którego wyjmowano szyby. Na domiar wszystkiego w nocy zlewano mnie konewkami zimnej wody”. Przebywała w następujących więzieniach: 28 .VIII. 1948r. – 31.  VIII. 1948r. - nieznane- Kraków - Pl. Inwalidów; 31. VIII. 1948r. Warszawa - Mokotów; 24. VI. 1950- Fordon; 31. VIII. 1952r. - Inowrocław - więzienie; 22. VI. 1955 - 17 VI 1956r.- Fordon. W 1950 r. została skazana na karę śmierci, ułaskawiona przez Bieruta, zwolniona z więzienia w Fordonie w 1956 r. zamieszkała w domu zakonnym w Krakowie, gdzie zmarła w 1957 r. w wyniku nabytej w więzieniu gruźlicy nogi.

Akcja X-2 – wysiedlanie zakonnic do obozów pracy

Osadzanie sióstr zakonnych w obozach pracy pod nadzorem pracowników służb bezpieczeństwa było taktyką stosowaną w całym bloku komunistycznym. Plan przesiedlenia polskich zakonnic zapowiedział Józef Cyrankiewicz podczas narady ministrów 30 lipca 1954 r., akcję zaplanowano na 3 sierpnia 1954 r. Dla sióstr z Górnego i Dolnego Śląska władze PRL utworzyły 8 obozów pracy w Dębowej Łące, Gostyniu, Kobylinie, Otorowie, Stadnikach, Wieliczce oraz dwa obozy w Staniątkach. W ramach akcji o kryptonimie ,,X-2” przesiedlono około 1400 sióstr (Służebniczki Śląskie, Elżbietanki, Marianki, Franciszkanki, Służebnice Najświętszego Serca Jezusowego i Jadwiżanki).

Obozy zostały utworzone w zakonach, z których wcześniej wysiedlono innych zakonników i zakonnice np. specjalnie w tym celu wypędzono siostry służebniczki z ich zakonu w Staniątkach. 28 lipca przełożona tego zgromadzenia otrzymała pismo nakazujące siostrom opuszczenie domu w przeciągu trzech dni. Władze nie respektowały terminu, które same wyznaczyły i już kolejnego dnia funkcjonariusze UB usiłowali siłą wtargnąć do pomieszczeń zakonnych, natrafili jednak na opór sióstr. Dopiero 2 sierpnia przy udziale 25 funkcjonariuszy brutalnie wypędzono siostry z ich domu i wywieziono do różnych placówek zakonnych, a w Staniątkach umieszczono siostry z innych zgromadzeń w ramach akcji ,,X-2”.

W zakonnych obozach pracy brakowało elektryczności, bieżącej wody, dostatecznej ilości opału. Pomieszczenia nie były przystosowane dla tak dużej liczny osób. Przez pierwsze trzy miesiące siostry otrzymywały od władz pieniądze na wyżywienie, były zmuszane do pracy w PGR- ach, a od jesieni 1954 r. musiały utrzymywać się same pracując w szwalni, która powstała w każdym z obozów. Zakonnice pod nadzorem świeckiego kierownika i instruktorki były przymuszane do pracy, do której nie były przygotowane gdyż tylko 10 % z nich posiadało doświadczenie krawieckie. Za pracę siostry otrzymywały wynagrodzenie, które starczało jedynie na wyżywienie. Przez cały czas siostry były pilnowane przez strażników UB, którzy namawiali je do opuszczenia zgromadzenia. Siostry przebywające w obozach były poddawane inwigilacji oraz indoktrynacji politycznej.

Na skutek zawarcia nowego porozumienia pomiędzy władzami komunistycznymi a Kościołem 8 grudnia 1956 r. wydano komunikat, który zezwalał na powrót zakonnic do swoich domów. Jednak wielu placówek nie udało się odzyskać. Na przykład na początku lutego 1057 r. w województwie opolskim siostrom zwrócono w całości jedynie 42 z 182 domów zabranych w 1954 r, kolejne 55 domów zwrócono częściowo (udostępniono jedynie niektóre pomieszczenia), a o 88 domów siostry nadal bezskutecznie zabiegały. W prowincji wrocławskiej siostry odzyskały jedynie 22 z zabranych 50 domów zakonnych.

Inne formy represji

Służba Bezpieczeństwa często przeprowadzała rewizje w domach zakonnych w celu pozyskania informacji o klasztorze. Od początku lat 60-tych rewizje zaczęto przeprowadzać według specjalnie w tym celu przygotowanej instrukcji, ponieważ władze chciały zapewnić swoim poczynaniom pozory prawa. Według instrukcji każdy dom zakonny powinien być co najmniej raz w roku ,,dokładnie i wszechstronnie” zwizytowany. Mimo to w latach 60-tych i 70-tych większość zgromadzeń konsekwentnie odmawiała urzędnikom dostępu do klauzuli powołując się na instrukcję kard. Wyszyńskiego. Wizytacje miały prowadzić do stopniowej likwidacji zakonów. Siostrom postawiono zarzut tzw. ,,nadmetrażu”, co pozwoliło władzom komunistycznym przeprowadzić szeroką akcję przejmowania pomieszczeń zakonnych pod instytucje państwowe. Proceder regularnego wizytowania zakonów zakończono w 1977 r.

W celu uzyskania informacji o zakonie starano się o werbunek zakonnic na TW. Pomimo tych starań bezpieki siostry zakonne stanowiły znikomy ułamek tajnych współpracowników. Inną formą represji była kontrola korespondencji. Przede wszystkim starano się pozbawić siostry zakonne środków do życia. W styczniu 1950 r władze PRL-u przejęły zakłady diecezjalne ,,Caritasu” i cały jego majątek, w związku z czym zwolniono  4 000 sióstr, które pracowały w Caritasie. Do 1956 r. komuniści walczyli z żeńskimi zakonami w sposób brutalny i agresywny, później represje przyjęły formę mniej bezpośrednią ale niemniej skuteczną. Przede wszystkim należy podkreślić, że siostry zakonne w PRL-u były traktowane jako obywatele trzeciej kategorii: nie pozwalano im na prowadzenie pracy apostolskiej, odmawiano możliwości zdobycia wykształcenia oraz korzystania ze świadczeń socjalnych. W okresie od 1949 do 1967 r. zlikwidowano ponad 80 szkół zakonnych, 263 domy dziecka, 680 przedszkoli, 73 świetlice, 46 żłobków. Z 276 szpitali, w których siostry pracowały do roku 1967, zostały tylko w 93.